UPSC New Rules 2025: केंद्रीय लोकसेवा आयोगाने (UPSC) दृष्टिबाधित उमेदवारांसाठी मोठा निर्णय घेतला आहे. आता सर्व UPSC परीक्षांमध्ये ‘Screen Reader Software’ची सुविधा उपलब्ध होणार असून, न्यायालयाने याबाबत आयोगाला कालबद्ध कार्यवाही करण्याचे निर्देश दिले आहेत.
UPSC New Rules 2025 – आयोगाचा ऐतिहासिक निर्णय
भारताच्या सर्वात प्रतिष्ठित परीक्षा घेणाऱ्या संस्थेने म्हणजेच केंद्रीय लोकसेवा आयोगाने (UPSC) मोठा निर्णय घेतला आहे. सर्वोच्च न्यायालयात दिलेल्या प्रतिज्ञापत्रानुसार, आयोगाने दृष्टिबाधित उमेदवारांसाठी Screen Reader Software वापरण्याची परवानगी देण्याचा निर्णय घेतला आहे.हा बदल UPSC New Rules 2025 अंतर्गत लागू होणार असून, यामुळे दृष्टिहीन व अंशतः दृष्टिहीन उमेदवारांसाठी समान संधी निर्माण होणार आहे.
‘Mission Accessibility’च्या याचिकेवर UPSCचा प्रतिसाद
ही प्रक्रिया सर्वोच्च न्यायालयात दाखल झालेल्या एका महत्त्वाच्या याचिकेपासून सुरू झाली.‘Mission Accessibility’ या संस्थेच्या वतीने वकील संचिता ऐन यांनी ही याचिका दाखल केली होती. या याचिकेत म्हटले होते की, UPSC च्या विविध परीक्षांमध्ये दृष्टिहीन किंवा अंशतः दृष्टिहीन उमेदवारांना समान संधी मिळत नाही.यावर UPSC ने अतिरिक्त प्रतिज्ञापत्र दाखल करून सांगितले की, आयोगाने आता दृष्टिबाधित उमेदवारांसाठी Screen Reader Software वापरण्याचा निर्णय घेतला आहे.
UPSC New Rules अंतर्गत काय सुविधा मिळणार आहेत?
UPSC च्या या नव्या नियमांनुसार पुढील गोष्टी लागू होणार आहेत:
सर्व UPSC Exam Centres मध्ये दृष्टिबाधित उमेदवारांसाठी योग्य Screen Reader Software उपलब्ध करून देण्यात येईल.
या सॉफ्टवेअरद्वारे उमेदवारांना प्रश्नपत्रिका ऐकून समजणे आणि उत्तर देणे सुलभ होईल.
योग्य पायाभूत सुविधा (Infrastructure) उपलब्ध झाल्यानंतरच ही प्रणाली अधिकृतपणे सुरू केली जाईल.
आयोगाच्या परीक्षा शाखेने यासंबंधी मार्गदर्शक तत्त्वे तयार करण्यास सुरुवात केली आहे.
न्यायालयातील सुनावणीदरम्यानचे महत्त्वाचे मुद्दे
सर्वोच्च न्यायालयातील खंडपीठ (न्या. विक्रम नाथ आणि न्या. संदीप मेहता) यांच्या समोर झालेल्या सुनावणीदरम्यान खालील मुद्द्यांवर चर्चा झाली:
न्यायालयाने UPSC ला विचारले की, “Screen Reader Software लागू करण्यास किती वेळ लागेल?”
यावर आयोगाच्या वकिलांनी उत्तर दिले की, “पुढील वर्षाच्या UPSC Exam मध्ये ही सुविधा लागू होण्याची शक्यता आहे.”न्यायालयाने हेही स्पष्ट केले की, “जर ही सुविधा केवळ काही केंद्रांपुरतीच मर्यादित ठेवली गेली, तर दृष्टिबाधित उमेदवारांना इतर केंद्रांवर जाणे अन्यायकारक ठरेल.”
याचिकाकर्त्यांच्या वकिलांनी न्यायालयाला विनंती केली की, आयोगाला कालबद्ध पद्धतीने काम करण्याचे निर्देश द्यावेत, म्हणजे पुढील परीक्षांपूर्वी ही सुविधा उपलब्ध व्हावी.
UPSC Exam Pattern मध्ये बदल होण्याची शक्यता
UPSC New Rules लागू झाल्यानंतर परीक्षा प्रक्रियेत पुढील बदल होण्याची शक्यता आहे:
सुलभ प्रश्नपत्रिका (Accessible Question Papers) तयार केल्या जातील.
आकृत्या, तक्ते आणि चार्ट यांचे ऑडिओ रूपांतरण (Audio Conversion) केले जाईल.
प्रादेशिक भाषांमध्ये स्क्रीन रीडरशी सुसंगत प्रश्नपत्रिका उपलब्ध केल्या जातील.
दृष्टिबाधित उमेदवारांसाठी वेगळ्या प्रशिक्षण सत्रांचे आयोजन केले जाण्याची शक्यता आहे.
दृष्टिबाधित उमेदवारांसाठी मोठा दिलासा
हा निर्णय UPSC च्या इतिहासातील एक महत्त्वाचा टप्पा मानला जात आहे.अनेक वर्षांपासून दृष्टिहीन उमेदवारांनी आयोगाकडे तक्रारी केल्या होत्या की, परीक्षांमध्ये तांत्रिक साधनांचा अभाव असल्याने त्यांना स्पर्धात्मक परीक्षांमध्ये अन्याय सहन करावा लागतो.आता UPSC New Rules लागू झाल्यानंतर त्यांना समानतेची नवी संधी मिळणार आहे.
‘Mission Accessibility’ संस्थेचा प्रतिसाद
या निर्णयानंतर ‘Mission Accessibility’ संस्थेच्या प्रतिनिधींनी म्हटले की,“हा UPSC New Rules अंतर्गत घेतलेला निर्णय भारतातील लाखो दृष्टिहीन उमेदवारांसाठी आशेचा किरण आहे. मात्र, केवळ घोषणा नव्हे, तर अंमलबजावणी महत्त्वाची आहे.”
त्यांनी पुढे असेही म्हटले की,“परीक्षांपूर्वी योग्य प्रशिक्षण, केंद्रांवर सॉफ्टवेअरची उपलब्धता आणि वापरकर्त्यांना तांत्रिक सहाय्य मिळाले, तर हा निर्णय खर्‍या अर्थाने परिणामकारक ठरेल.”
UPSC New Rules: आयोगाची अधिकृत भूमिका
आयोगाच्या परीक्षा शाखेच्या सहसचिवांनी दाखल केलेल्या प्रतिज्ञापत्रात नमूद केले आहे की,“आयोगाने या प्रकरणाचा सर्वांगीण आढावा घेतला असून दृष्टिबाधित उमेदवारांसाठी Screen Reader Software वापरण्याचा निर्णय घेतला आहे. तथापि, योग्य पायाभूत सुविधा अद्याप उपलब्ध नाहीत. त्यावर काम सुरू आहे.”यावरून स्पष्ट होते की, UPSC New Rules 2025 ची अंमलबजावणी टप्प्याटप्प्याने (Phase-wise) होणार आहे.
तांत्रिक दृष्टिकोनातून Screen Reader Software म्हणजे काय?
Screen Reader Software ही अशी तंत्रज्ञान प्रणाली आहे जी कॉम्प्युटर, लॅपटॉप किंवा टॅबलेटवरील मजकूर आवाजाच्या स्वरूपात वाचून दाखवते.
दृष्टिहीन उमेदवाराला प्रश्न वाचण्यासाठी आणि उत्तर देण्यासाठी या सॉफ्टवेअरचा उपयोग होतो.भारतामध्ये NVDA (Non Visual Desktop Access) आणि JAWS (Job Access With Speech) ही सॉफ्टवेअर प्रचलित आहेत.UPSC New Rules अंतर्गत आयोग कोणते सॉफ्टवेअर वापरणार, याबाबत अजून चर्चा सुरू आहे.
आव्हाने आणि पुढील दिशा
या निर्णयासोबत काही आव्हाने देखील आहेत:
सर्व परीक्षा केंद्रांवर समान सुविधा उपलब्ध करणे.
प्रश्नपत्रिका सॉफ्टवेअर सुसंगत बनवणे.
उमेदवारांना सॉफ्टवेअर वापरण्याचे प्रशिक्षण देणे.
सुरक्षित परीक्षा प्रणाली सुनिश्चित करणे.
सर्व आव्हानांवर मात करून UPSC ने जर ही अंमलबजावणी केली, तर ती भारताच्या स्पर्धात्मक परीक्षेच्या इतिहासातील सर्वात मोठी समावेशक पाऊल (Inclusive Step) ठरेल.
UPSC New Rules मुळे परिवर्तनाची दिशा
सर्वसामान्यांच्या अपेक्षेप्रमाणे, UPSC ने दृष्टिबाधित उमेदवारांच्या हक्कांचा विचार करून Screen Reader Software उपलब्ध करण्याचा निर्णय घेतला आहे.
हा निर्णय केवळ तांत्रिक नाही, तर समानता, समावेशकता आणि न्याय या तत्त्वांवर आधारित आहे.
UPSC New Rules 2025 लागू झाल्यावर स्पर्धात्मक परीक्षांमध्ये प्रत्येक उमेदवाराला समान संधी मिळण्याचा मार्ग मोकळा होईल.
