भारतातील ‘या’ लोकांना नाही मतदानाचा हक्क, कारण घ्या जाणून
भारत हा जगातील सर्वात मोठा लोकशाही देश आहे. “लोकशाही” म्हणजे लोकांच्या हातात सत्तेची लगाम देणारी पद्धत. या पद्धतीत नागरिक आपल्या प्रतिनिधींना मतदानाद्वारे निवडतात आणि आपले सरकार ठरवतात. त्यामुळे मतदान हा भारतीय लोकशाहीचा पाया आहे.
पण तुम्हाला माहित आहे का की, भारतात काही असे लोक आहेत जे भारतीय नागरिक असूनही मतदान करू शकत नाहीत? काहींच्याकडे नागरिकत्व आहे, पण तरीही त्यांना मतदानाचा हक्क नाही. चला जाणून घेऊया कोण आहेत हे लोक आणि काय आहेत त्यामागील कायदेशीर कारणं.
भारतातील मतदानाचा हक्क काय आहे?
भारतीय संविधानाच्या कलम 326 नुसार, प्रत्येक भारतीय नागरिकाला मतदानाचा हक्क आहे, जर तो खालील अटी पूर्ण करत असेल:
Related News
हिंदूंचे राज्य म्हणजे धर्मांधांचे नाही!
लडाखचा आवाज दडपला गेला का ? सोनम वांगचुक प्रकरणी 6 ऑक्टोबर रोजी सर्वोच्च न्यायालयात सुनावणी”
तो भारताचा नागरिक असावा
त्याचे वय 18 वर्षे किंवा त्याहून अधिक असावे
त्याचे नाव मतदार यादीत नोंदलेले असावे
या तीन गोष्टी पूर्ण झाल्या की नागरिकाला मतदानाचा अधिकार मिळतो. मात्र, काही अपवाद आहेत ज्यामुळे काही लोकांना हा हक्क वापरता येत नाही.
लोकप्रतिनिधी कायदा, 1951 – मतदान हक्काचे नियमन
भारतामध्ये मतदान आणि निवडणुका यांचे सर्व नियम “लोकप्रतिनिधी कायदा, 1951” (Representation of the People Act, 1951) या कायद्याद्वारे निश्चित केले गेले आहेत. या कायद्यानुसार काही विशिष्ट परिस्थितीत नागरिकांचा मतदानाचा हक्क तात्पुरता किंवा कायमस्वरूपी निलंबित केला जाऊ शकतो.
1. जे नागरिक नाहीत — त्यांना नाही मतदानाचा अधिकार
सर्वप्रथम, भारतीय नागरिक नसलेल्या व्यक्तींना मतदानाचा हक्क नाही.
जर एखादी व्यक्ती परदेशी नागरिक असेल, जसे की अमेरिकन, ब्रिटीश, नेपाळी किंवा इतर कोणत्याही देशाची नागरिक असेल, तर ती भारतीय निवडणुकीत भाग घेऊ शकत नाही.
नागरिकत्व हे मतदानासाठी मूलभूत निकष आहे. संविधानाने स्पष्ट केलं आहे की “फक्त भारतीय नागरिकालाच मतदानाचा हक्क मिळतो.”
2. मानसिक दृष्ट्या असमर्थ (Incompetent by Court)
जर एखाद्या व्यक्तीला न्यायालयाने “मानसिकदृष्ट्या असमर्थ” किंवा “अक्षम” घोषित केलं असेल, तर ती व्यक्ती मतदान करू शकत नाही. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या नागरिकाला गंभीर मानसिक आजारामुळे निर्णयक्षमता हरवली असेल आणि त्याबाबत न्यायालयाने प्रमाणपत्र दिलं असेल, तर त्या व्यक्तीचं नाव मतदार यादीतून वगळलं जातं. हा निर्णय व्यक्तीच्या मानसिक आरोग्यावरील प्रश्नावर आधारित असतो — मतदान करताना विचारपूर्वक निर्णय घेण्याची क्षमता असावी, ही अट त्यामागे आहे.
3. तुरुंगवासात असलेले कैदी (Prisoners)
भारतीय कायद्याच्या कलम 62(5) मध्ये स्पष्ट नमूद आहे की “जो व्यक्ती तुरुंगवासाची शिक्षा भोगत आहे किंवा पोलिस कोठडीत आहे, त्याला कोणत्याही निवडणुकीत मतदानाचा अधिकार नाही.” यात दोन्ही प्रकारचे कैदी — न्यायप्रविष्ट आणि शिक्षा भोगणारे — समाविष्ट आहेत. म्हणजे, जे अजून न्यायालयीन सुनावणीखाली आहेत पण कोठडीत आहेत, त्यांनाही मतदान करता येत नाही. तथापि, ज्यांना जामिनावर सोडण्यात आलं आहे, त्या व्यक्ती मतदान करू शकतात.
4. भ्रष्टाचार वा निवडणूक गुन्ह्यांमध्ये दोषी ठरलेले
जर एखादी व्यक्ती निवडणुकीतील भ्रष्टाचार, मतांची खरेदी-विक्री, मतदारांवर दबाव, धमकी, पैसे देऊन मत मागणे अशा गुन्ह्यांमध्ये दोषी ठरली, तर तिच्यावर मतदान करण्यास बंदी घालण्यात येते. अशा गुन्ह्यांसाठी न्यायालय त्याच्यावर 6 वर्षांपर्यंत मतदानाचा बंदी आदेश लागू करू शकते. यामुळे समाजात स्वच्छ आणि पारदर्शक निवडणुका होण्यासाठी प्रयत्न केला जातो.
5. मतदार यादीत नाव नसलेले लोक
अनेक वेळा लोकांकडे नागरिकत्व असतं, वय 18 वर्षांपेक्षा अधिक असतं, पण त्यांचं नाव मतदार यादीत नसतं. अशावेळी त्यांना मतदान करता येत नाही. मतदार यादीत नाव नोंदवण्यासाठी इलेक्शन कमिशन ऑफ इंडिया (ECI) मार्फत फॉर्म क्रमांक 6 भरावा लागतो. जर नाव वगळलं गेलं असेल, तर फॉर्म क्रमांक 8A भरून पुन्हा नोंदणी करता येते.
6. भारतात राहणारे पण नागरिकत्व न मिळवलेले लोक
भारतामध्ये काही लोक दीर्घकाळापासून राहत असतात — जसे की नेपाळ, बांगलादेश, तिबेट, म्यानमार किंवा श्रीलंका येथून आलेले नागरिक — पण त्यांनी भारताचे औपचारिक नागरिकत्व घेतलेले नसते. हे लोक कायमस्वरूपी रहिवासी असले तरी, नागरिकत्व नसल्यामुळे त्यांना मतदानाचा अधिकार नसतो.
7. भारतीय नागरिक पण परदेशात राहणारे (NRI)
भारतीय नागरिकत्व असलेले पण परदेशात कायमस्वरूपी राहणारे (NRI) लोक मतदान करू शकतात, पण त्यांना भारतात प्रत्यक्ष उपस्थित राहून मतदान करावे लागते.
त्यासाठी पोस्टल बॅलेट (Postal Ballot) सुविधा सर्वसामान्य NRI साठी अजून उपलब्ध नाही (केवळ काही विशेष परिस्थितीत).
यामुळे प्रत्यक्ष मतदान केंद्रावर येऊ न शकणाऱ्या अनेक NRI नागरिकांना प्रत्यक्षात मतदान करता येत नाही.
8. लष्करी तळांवरील वा सरकारी सेवेत नियुक्त कर्मचारी
काही वेळा गुप्त तळांवर कार्यरत लष्करी जवान किंवा गुप्त सरकारी विभागातील अधिकारी यांना सुरक्षा कारणास्तव सामान्य मतदान केंद्रावर जाऊन मतदान करता येत नाही.
अशांसाठी पोस्टल बॅलेट (Service Voter Facility) ठेवण्यात आली आहे, पण काही वेळा तांत्रिक कारणांमुळे ते मतदान प्रक्रियेपासून वंचित राहतात.
मतदानाचा हक्क – फक्त अधिकार नव्हे, जबाबदारीही
भारतातील प्रत्येक पात्र नागरिकासाठी मतदान हा केवळ अधिकार नाही, तर तो राष्ट्रीय कर्तव्य आहे. मतदानाच्या माध्यमातूनच आपण देशाच्या धोरणांवर, प्रशासनावर आणि भविष्यावर प्रभाव टाकतो. पण अनेकदा आपण हा हक्क वापरत नाही, आणि काही लोकांना हा हक्कच नाही — त्यामुळे दोघांत फरक ओळखणे गरजेचे आहे.
मतदानाचा हक्क नसणाऱ्या लोकांची यादी (संक्षिप्त स्वरूपात)
| क्रमांक | गट | मतदानाचा अधिकार नाही कारण |
|---|---|---|
| 1 | भारतीय नसलेले नागरिक | नागरिकत्व नसल्यामुळे |
| 2 | मानसिकदृष्ट्या असमर्थ | न्यायालयाने अक्षम घोषित केलेले |
| 3 | तुरुंगवासात असलेले | कायद्यानुसार मतदानावर बंदी |
| 4 | भ्रष्टाचारासाठी दोषी | 6 वर्षांची मतदान बंदी |
| 5 | मतदार यादीत नाव नसलेले | नोंदणी अपूर्ण किंवा रद्द |
| 6 | NRI पण भारतात अनुपस्थित | प्रत्यक्ष मतदान करावे लागते |
| 7 | लष्करी वा गुप्त विभागातील | तांत्रिक/सुरक्षा कारणे |
| 8 | तात्पुरते नागरिक | पूर्ण नागरिकत्व प्राप्त नाही |
🇮🇳 भारतीय लोकशाहीचं सामर्थ्य – “एक मत, एक मूल्य”
भारतीय लोकशाहीची ताकद तिच्या विविधतेत आणि मतांच्या समानतेत आहे. कोट्यवधी लोक मतदान करून आपला प्रतिनिधी ठरवतात — आणि ही प्रक्रिया जगातील सर्वात मोठी लोकशाही परंपरा बनली आहे. पण या प्रक्रियेतील अपवाद जाणून घेणं तितकंच आवश्यक आहे, जेणेकरून प्रत्येकाला समजेल की हक्क मिळवण्यासाठी जबाबदारी पाळणं किती महत्त्वाचं आहे.
भारतीय संविधानाने प्रत्येक नागरिकाला मतदानाचा अधिकार दिला आहे, पण काही परिस्थितींमध्ये तो हक्क वापरता येत नाही.
मानसिक असमर्थता, तुरुंगवास, भ्रष्टाचार, नागरिकत्वाचा अभाव अशा कारणांनी काही जणांना मतदान करता येत नाही.
त्यामुळे “मी मतदान करू शकतो का?” हा प्रश्न प्रत्येकाने स्वतःला विचारला पाहिजे आणि मतदार यादीत नाव नक्की नोंदवलं पाहिजे.
मतदान – राष्ट्रनिर्मितीचा पाया
“तुमचं एक मत देशाचं भविष्य बदलू शकतं,” हे केवळ घोषवाक्य नाही ती वास्तवता आहे. मतदान हे लोकशाहीचं हृदय आहे, आणि जोपर्यंत नागरिक जबाबदारीनं मतदान करत नाहीत, तोपर्यंत लोकशाही अपूर्ण राहते. म्हणून, पुढच्या निवडणुकीत मतदार यादी तपासा, मतदानाचं महत्व समजून घ्या आणि भारताच्या लोकशाहीला बळकट करा.
