महाराष्ट्राच्या सोलापूर जिल्ह्यातून समोर आलेल्या एका अनपेक्षित शोधामुळे सध्या पुरातत्त्वशास्त्रज्ञ, इतिहासकार आणि संशोधकांमध्ये प्रचंड उत्सुकता निर्माण झाली आहे. दुर्मिळ वन्यजीवांवरील संशोधनादरम्यान सापडलेली ही रचना केवळ ऐतिहासिकच नाही, तर भारताच्या प्राचीन जागतिक व्यापारसंबंधांवर नवा प्रकाश टाकणारी ठरत आहे. विशेष म्हणजे हा शोध कोणत्याही पुरातत्त्वीय उत्खननादरम्यान नाही, तर लांडग्यांची संख्या मोजण्यासाठी गेलेल्या स्वयंसेवी संशोधकांच्या नजरेस पडला आहे.
सोलापूर जिल्ह्यातील बोरामणी वनक्षेत्रातील गवताळ प्रदेशात तब्बल १५ वर्तुळांचा एक भव्य दगडी चक्रव्यूह (Stone Labyrinth) आढळून आला असून, हा आतापर्यंत भारतात सापडलेला सर्वात मोठा दगडी चक्रव्यूह असल्याचे तज्ज्ञांचे मत आहे. या शोधामुळे भारत आणि प्राचीन रोम साम्राज्य यांच्यातील व्यापारी व सांस्कृतिक संबंधांबाबतचे अनेक महत्त्वाचे संदर्भ पुन्हा चर्चेत आले आहेत.
लांडग्यांच्या संशोधनातून उघडकीस आला इतिहासाचा ठेवा
सोलापूर जिल्ह्यातील नेचर कन्झर्वेशन सर्कल या स्वयंसेवी संस्थेकडून बोरामणी वनक्षेत्रात लांडग्यांची संख्या, त्यांचा अधिवास आणि वर्तन यावर संशोधन सुरू होते. ही टीम गवताळ प्रदेशात फिरत असताना जमिनीवर रचलेली एक वेगळी, नियमित आणि वर्तुळाकार दगडी रचना त्यांच्या लक्षात आली.
सुरुवातीला ही रचना नैसर्गिक असावी असा अंदाज व्यक्त करण्यात आला. मात्र बारकाईने निरीक्षण केल्यानंतर ही रचना मानवनिर्मित असल्याचे स्पष्ट झाले. १५ घेरांचे व्यवस्थित वर्तुळ, ठरावीक प्रवेश व निर्गमन मार्ग आणि काटेकोर मांडणी पाहता ही रचना अत्यंत प्राचीन काळातील असावी, असा संशोधकांचा प्राथमिक निष्कर्ष होता.
संशोधकांनी दिली पुरातत्त्व विभागाला माहिती
या संशोधन टीममध्ये सहभागी असलेले पप्पू जमादार, नितीन अनवेकर, धनंजय काकडे, भरत छेडा, आदित्य झिंगाडे आणि सचिन सावंत यांनी या दुर्मिळ रचनेची माहिती तत्काळ पुरातत्त्वशास्त्रज्ञ सचिन पाटील यांना दिली. त्यानंतर या स्थळाची पाहणी करण्यात आली आणि या शोधाचे महत्त्व लक्षात घेता डेक्कन कॉलेज, पुणे येथील अभ्यासकांना याबाबत माहिती देण्यात आली.
डेक्कन कॉलेजच्या तज्ज्ञांनी केलेल्या अभ्यासानुसार, भारतात आतापर्यंत सापडलेले चक्रव्यूह आकाराने लहान असून त्यामध्ये कमी घेर आढळतात. मात्र बोरामणी वनक्षेत्रात सापडलेला हा चक्रव्यूह तब्बल १५ घेरांचा असून तो आकारानेही अत्यंत विशाल आहे.
२ हजार वर्षांपूर्वीची असण्याची शक्यता
इतिहासकार आणि पुरातत्त्व तज्ज्ञांच्या प्राथमिक अंदाजानुसार या चक्रव्यूहाची निर्मिती सुमारे २ हजार वर्षांपूर्वी, म्हणजेच इसवी सन पूर्व किंवा प्रारंभिक इसवी सन काळात झालेली असावी. ही रचना अनेक लहान दगडांच्या तुकड्यांपासून बनवण्यात आली असून, प्रत्येक दगडाची उंची साधारणतः १ ते १.५ इंच आहे.
चक्रव्यूहामध्ये प्रवेश करण्यासाठी आणि बाहेर पडण्यासाठी निश्चित असा मार्ग आखण्यात आला आहे, जो प्राचीन रोममधील चक्रव्यूह रचनांशी साधर्म्य दर्शवतो. विशेष म्हणजे अशाच प्रकारच्या चक्रव्यूहांच्या आकृत्या प्राचीन रोमच्या नाण्यांवर आढळून येतात.
भारत–रोम व्यापारसंबंधांचा महत्त्वाचा पुरावा?
उत्खननाशिवाय सापडलेला दुर्मिळ ठेवा
या संपूर्ण घटनेतील सर्वात महत्त्वाची बाब म्हणजे, या स्थळावर अद्याप कोणतेही अधिकृत उत्खनन झालेले नाही. दुर्मिळ प्राण्यांवरील संशोधन सुरू असताना हा शोध लागला, ही बाब पुरातत्त्व क्षेत्रासाठीही आश्चर्यकारक मानली जात आहे.
इतिहासकारांच्या मते, जर या ठिकाणी शास्त्रीय पद्धतीने उत्खनन केले गेले, तर आणखी अनेक महत्त्वाचे अवशेष, नाणी किंवा पुरावे सापडण्याची शक्यता आहे.
इतिहासकारांची प्रतिक्रिया
या शोधावर प्रतिक्रिया देताना इतिहासकारांनी म्हटले आहे की,“हा चक्रव्यूह म्हणजे भारताच्या प्राचीन इतिहासाच्या अभ्यासाच्या दृष्टीने एखादा दुर्मिळ खजिनाच आहे. अशा प्रकारची रचना भारतात यापूर्वी कधीही सापडलेली नाही. यामुळे भारताचा जागतिक इतिहासातील सहभाग अधिक ठळकपणे समोर येईल.”
सध्या या चक्रव्यूहाचा अधिक सखोल अभ्यास सुरू असून, त्याचे अचूक वय, उद्देश आणि ऐतिहासिक पार्श्वभूमी यावर संशोधन केले जात आहे.इतिहासकारांच्या मते हा चक्रव्यूह केवळ धार्मिक किंवा सांस्कृतिक रचना नसून, भारत आणि प्राचीन रोम साम्राज्य यांच्यातील व्यापारी संबंधांचा एक ठोस पुरावा असू शकतो. प्राचीन काळात भारतातून मसाले, कापड, मौल्यवान दगड, हस्तकला वस्तू रोमकडे पाठवल्या जात असत, तर रोमकडून नाणी, दागिने आणि इतर वस्तू भारतात येत असत.
सोलापूर जिल्हा हा प्राचीन व्यापारी मार्गांच्या जवळ असल्याचे अनेक ऐतिहासिक संदर्भांतून दिसून येते. त्यामुळे या चक्रव्यूहाची निर्मिती ही त्या व्यापारी आणि सांस्कृतिक देवाणघेवाणीचा भाग असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.
वन्यजीव संशोधनातून इतिहासाचा नवा अध्याय
लांडग्यांच्या संशोधनासाठी सुरू झालेल्या या मोहिमेतून सापडलेला हा चक्रव्यूह केवळ पुरातत्त्वीय दृष्टिकोनातूनच नव्हे, तर वन्यजीव संवर्धन आणि इतिहास यांच्यातील अनोखा दुवा अधोरेखित करणारा ठरत आहे. एका बाजूला निसर्गातील दुर्मिळ प्रजातींचे संरक्षण, तर दुसऱ्या बाजूला हजारो वर्षांचा दडलेला इतिहास – या दोन्ही गोष्टी एकाच ठिकाणी समोर आल्याने बोरामणी वनक्षेत्र आता राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पातळीवर चर्चेचा विषय ठरत आहे.
