ओडिशाच्या पुरी जिल्ह्यात बंगालच्या उपसागराच्या किनारी उभं असलेलं कोणार्कचं सूर्य मंदिर हे केवळ भारताचंच नव्हे, तर जगभरातलं एक अद्वितीय स्थापत्य रत्न मानलं जातं. युनेस्कोच्या जागतिक वारसा यादीत स्थान मिळालेल्या या मंदिराशी निगडीत अनेक रहस्यं, कथा आणि ऐतिहासिक घडामोडी आहेत. त्यातील सर्वात गूढ आणि चर्चेचा विषय ठरलेली बाब म्हणजे तब्बल 122 वर्ष बंद असलेला “नृत्य मंडप” (जगमोहन). हा मंडप का बंद ठेवावा लागला होता? त्यामागे नेमकं काय कारण होतं? आणि आता तो उघडल्यावर काय बदल होणार? या सर्व प्रश्नांची सविस्तर उत्तरं जाणून घेऊया.
कोणार्क सूर्य मंदिर – सूर्यास अर्पण केलेलं अद्वितीय शिल्प
कोणार्क सूर्य मंदिराची निर्मिती 13व्या शतकात – इ.स. 1250 च्या सुमारास गंग वंशातील राजा नरसिंहदेव पहिला यांनी केली. सूर्य देवाच्या “रथाच्या” स्वरूपात रचित हे मंदिर स्थापत्याचा परमोच्च नमुना मानलं जातं.
मंदिराची पूर्ण रचना प्रचंड रथासारखी आहे –
Related News
कंगना राणावतचा 100% आकर्षक लडाखी पोशाख: वारसा आणि फॅशनचा संगम
2025 मध्ये भारतीय सेलिब्रिटींचा ग्लोबल फॅशनवर दबदबा
7 Powerful शुभ कारणे: Bride Griha Pravesh Ritual मागचं भावनिक सत्य उघड!
5 मजबूत उत्तेजक घटकांसह पतंजली: आयुर्वेद‑योग आधारित स्वदेशी क्रांतीचा सकारात्मक प्रभाव
24 भव्य दगडी चाके
7 शक्तिशाली घोडे
भिंतींवर हजारो शिल्पकामे
हे सर्व मिळून आकाशात सूर्यदेवाचा रथ वेगाने धावत असल्याचा भास निर्माण करतात. तत्कालीन भारतीय शिल्पकारांनी अवकाशगणित, भूगोल आणि खगोलशास्त्राचा सखोल अभ्यास करून हे मंदिर उभारल्याचं मानलं जातं.
नृत्य मंडप – मंदिराचा हृदयस्थानी भाग
सूर्य मंदिराच्या मुख्य घटकांमध्ये –
देऊळ (गर्भगृह) – जिथे सूर्य देवाची मूर्ती होती
जगमोहन / नृत्य मंडप – सार्वजनिक पूजाविधी, नृत्य व सांस्कृतिक कार्यक्रमांसाठी
भोग मंडप – नैवेद्यासाठी
यातील नृत्य मंडप हा मुख्य आणि सर्वात भव्य भाग होता.
उंची: सुमारे 128 फूट
उपयोग: नृत्य, नाट्य, धार्मिक उत्सव, सभासभा
स्थापनेत सूर्यदेवाला अर्पण केलेल्या मोठ्या मूर्ती आणि नाट्यशिल्पांचा समावेश
हा मंडप म्हणजे तत्कालीन भारतातील कलावैभवाचं केंद्र होतं. ओडिशाचा पारंपरिक ‘ओडिसी नृत्य’ त्याच जागी सादर व्हायचं.
19व्या शतकात संकटाचे ढग
समुद्रकिनाऱ्याजवळ असल्याने खारं पाणी, दमट हवा, भरती-ओहोटी, वादळं आणि पावसाचं क्षरण याचा मंदिरावर सातत्याने दुष्परिणाम होत होता.
19व्या शतकाच्या सुरुवातीस –
भिंतींना मोठमोठ्या तडे पडू लागले
छत कमकुवत झालं
खांब झुकायला लागले
यामुळे मंदिर कोणत्याही क्षणी कोसळण्याची भीती निर्माण झाली.
ब्रिटिशांचा निर्णय – “वाळू भरून बंद करा”
1903 साली ब्रिटिश प्रशासनाच्या देखरेखीखाली एक मोठा निर्णय घेण्यात आला.
त्यावेळी आधुनिक पुनर्संचय तंत्रज्ञान उपलब्ध नव्हतं. मंदिर तसंच सोडलं तर ते कोसळेल, अशी भीती होती. म्हणून ब्रिटिश अधिकाऱ्यांनी अतिशय विचित्र पण प्रभावी उपाय शोधला –
👉 नृत्य मंडप आणि आतील संपूर्ण पोकळी वाळू व विटांनी भरून टाकण्यात आली.
👉 चारही दरवाजे कायमचे बंद करण्यात आले.
👉 त्यामुळे आतील दगडी रचना “सपोर्ट” म्हणून टिकून राहील असा अंदाज बांधण्यात आला.
हा उपाय तात्पुरता मानला गेला, पण पुढील 122 वर्षांत तोच कायमस्वरूपी ठरला.
122 वर्षांची गूढ शांतता
यानंतर –
भाविकांना मंडपात प्रवेश पूर्णपणे बंद
आतील वास्तू कशी आहे याबद्दल कोणालाच स्पष्ट कल्पना नाही
मूर्ती, शिल्पे व छताची स्थिती अज्ञातच
हे संपूर्ण प्रकरण एका “रहस्यमय बंद दालनासारखं” बनून गेलं.
50 वर्षांपूर्वीचा अर्धवट प्रयोग
सुमारे 1970 च्या दशकात –
काही मर्यादित सर्वेक्षण झाले
वाळू काढण्याची शक्यता तपासली गेली
मात्र त्यावेळी मंदिर अत्यंत अस्थिर असल्याने संपूर्ण मंडप उघडण्याचा धोका पत्करला गेला नाही.
कोणार्क आता पुन्हा खुलणार?
ASI चा आगामी उद्देश –
मंडप सर्वसामान्यांना सुरक्षित मार्गाने खुला करणे
सांस्कृतिक कार्यक्रम पुन्हा सुरू करणे
डिजिटल म्युझियम आणि व्हर्च्युअल टूर विकसित करणे
मंदिराचा सांस्कृतिक वारसा
कोणार्क हे –
केवळ मंदिर नाही
खगोल वेधशाळा
नृत्य-संस्कृतीचं केंद्र
भारतीय स्थापत्याचं सर्वोच्च उदाहरण
प्राचीन काळी सूर्यप्रकाश एखाद्या विशिष्ट कोनातून गर्भगृहात जात होता, अशी आख्यायिका आहे.
👉 कोणार्कच्या सूर्य मंदिराचा नृत्य मंडप 122 वर्ष बंद राहणं हे कोणतं गूढ षड्यंत्र नव्हतं, तर मंदिर वाचवण्यासाठी ब्रिटिशांनी केलेला तात्पुरता संरक्षक उपाय होता.
👉 आधुनिक काळात भारतीय पुरातत्व विभागामुळे तो पुन्हा उघडण्याची संधी मिळत आहे.
👉 हा ऐतिहासिक क्षण भारतीय सांस्कृतिक वारशासाठी अत्यंत महत्त्वाचा ठरणार आहे.
कोणार्कचा बंद असलेला मंडप उघडल्यावर भारतीय इतिहासाचा एक हरवलेला अध्याय पुन्हा उजेडात येत असल्याची जाणीव जगाला होणार आहे.
