पीएमच्या पर्सनल सेक्रेटरीची निवड कशी होते? जबाबदाऱ्या, पगार आणि सुविधा यांचा सविस्तर आढावा
“PM Personal Secretary पदाची निवड प्रक्रिया, जबाबदाऱ्या, पगार, सुविधा आणि पात्रता यांचा सविस्तर आढावा. सर्वाधिक विश्वासार्ह अधिकाऱ्यांना देण्यात येणाऱ्या PM Personal Secretary भूमिकेबद्दल संपूर्ण माहिती.”
पंतप्रधान कार्यालय हे देशाच्या सर्वोच्च प्रशासकीय यंत्रणांपैकी एक मानले जाते. या कार्यालयात काम करणाऱ्या प्रत्येक अधिकाऱ्यावर अत्यंत महत्त्वाची जबाबदारी असते. त्यातीलच एक प्रमुख भूमिका म्हणजे पंतप्रधानांचे पर्सनल सेक्रेटरी. या व्यक्तीकडे पीएमचे दैनंदिन शासकीय कामकाज, शेड्युलिंग, संवेदनशील फाईल्स, मंत्रालयांतील समन्वय आणि गोपनीय माहिती हाताळण्याची मोठी जबाबदारी असते. त्यामुळे या पदाबद्दल नागरिकांमध्ये मोठे औत्सुक्य आढळते. अखेर पीएमचा पर्सनल सेक्रेटरी कोण बनतो? त्याची निवड कशी होते? आणि त्याला कोणत्या सुविधा मिळतात? याचा सविस्तर आढावा खाली दिला आहे.
देशातील सर्वात संवेदनशील भूमिका
पंतप्रधान कार्यालयात जे कामकाज चालते, ते केवळ मंत्रालयांच्या निर्णयापर्यंत मर्यादित नसते. देशाची अंतर्गत व बाह्य सुरक्षा, परराष्ट्र धोरण, संसद अधिवेशन, दैनंदिन प्रशासकीय फाईल्स, जनतेच्या समस्या, मंत्रालयांचे प्राधान्यक्रम, आपत्ती व्यवस्थापन, आणि देशाच्या धोरणात्मक कागदपत्रांचे नियोजन… या सर्वांचे एकत्रित नियंत्रण पंतप्रधान कार्यालयाकडे असते.
या सर्व प्रक्रियेत पर्सनल सेक्रेटरी ही व्यक्ती पंतप्रधान आणि संपूर्ण शासकीय यंत्रणा यांच्यामधला सर्वात महत्त्वाचा दुवा असते. त्यामुळे या पदावर कोण नेमले जाते याकडे संपूर्ण देशाचे लक्ष असते.
पीएमचा पर्सनल सेक्रेटरी कोण होऊ शकतो?
या पदासाठी साधारण व्यक्ती किंवा सामान्य शासकीय कर्मचारी नाही, तर अनुभवी आणि उच्च पदस्थ सिव्हिल सर्व्हिसेस अधिकारी निवडले जातात. प्रामुख्याने—
IAS (Indian Administrative Service)
IFS (Indian Foreign Service)
IRS (Indian Revenue Service)
या सेवेतील अधिकारी या पदासाठी विचारात घेतले जातात. साधारणपणे 12 ते 20 वर्षांचा अनुभव, मोठमोठ्या पदांवरील कामाचा इतिहास, संवेदनशील माहिती हाताळण्याची क्षमता आणि धोरणात्मक निर्णय प्रक्रियेत सक्रिय सहभाग हे गुण या अधिकाऱ्यांमध्ये असणे आवश्यक असते.
या पदासाठी निवडल्या जाणाऱ्या अधिकाऱ्यांकडे सामान्यतः —
विविध मंत्रालयांतील अनुभव
आंतरराष्ट्रीय नेमणुका
संकट व्यवस्थापनाची क्षमता
दाबाखाली काम करण्याची कौशल्य
उच्च स्तरावर निर्णय घेण्याचा अनुभव
ही सर्व गुणवैशिष्ट्ये असतात.
निवड प्रक्रिया कशी होते?
पंतप्रधानांचे पर्सनल सेक्रेटरी म्हणून कोणाची नेमणूक करायची, हे पूर्णतः पंतप्रधानांच्या विश्वासावर आधारित असते. पण त्याआधी काही महत्त्वाच्या टप्प्यांतून ही प्रक्रिया पार पडते.
1) पृष्ठभूमी व अनुभवाची गोपनीय छाननी
या टप्प्यात IB, RAW, गृह मंत्रालय आणि PMO सुरक्षा विभाग संबंधित अधिकाऱ्याची पार्श्वभूमी तपासतात.
त्यांची:
नोकरीतील कामगिरी
संवेदनशील प्रकरणातील भूमिका
प्रशासकीय निर्णयक्षमता
शिस्त
वादग्रस्त नोंदी
या सर्वांची तपासणी केली जाते.
2) PMO ची अंतर्गत निवड प्रक्रिया
प्रधान सचिव, अतिरिक्त सचिव, संयुक्त सचिव अशा वरिष्ठ अधिकाऱ्यांची समिती संभाव्य नावांचा अभ्यास करते. त्या अधिकाऱ्यांचा आधीचा अनुभव, PMO च्या कामकाजाशी असलेली जवळीक, संवाद कौशल्य, प्रोटोकॉल समज, आणि संवेदनशील फाईल्स हाताळण्याची क्षमता पाहिली जाते.
3) अंतिम मान्यता पंतप्रधानांकडून
सर्व टप्पे पूर्ण झाल्यावर निवडलेले एक अथवा दोन अधिकारी अंतिम बैठकीसाठी पंतप्रधानांना भेटतात. पीएम स्वतः त्या अधिकाऱ्याशी चर्चा करून निर्णय घेतात. देशातील एकाही प्रशासकीय पदासाठी इतकी उच्चस्तरीय व वैयक्तिक तपासणी क्वचितच होते.
पर्सनल सेक्रेटरीचे दैनंदिन कामकाज
या पदासाठी केवळ टायपिंग किंवा सहाय्यक प्रकारचा काम नसतो. प्रत्यक्षात हा देशाच्या संपूर्ण शासकीय निर्णयांचे नियंत्रण करणाऱ्या यंत्रणेचा मुख्य समन्वयक असतो.
1) पीएमचे संपूर्ण शेड्युल व्यवस्थापन
पंतप्रधानांची दररोजची कामाची वेळ सकाळी 7 ते रात्री उशिरापर्यंत असते.
त्यातील प्रत्येक मिनिटाचे नियोजन – कोण भेटणार, कोणत्या मंत्रालयाची फाईल प्राथमिक आहे, कोणता परदेशी अधिकारी भेटणार, कोणत्या विषयावर माहिती द्यायची – हे सर्व पर्सनल सेक्रेटरी पाहतात.
2) सर्व मंत्रालयांतील फाईल्सची तपासणी आणि नियंत्रण
प्रत्येक मंत्रालयातून पीएमकडे पाठवली जाणारी फाईल आधी पर्सनल सेक्रेटरीकडे येते. ती फाईल अभ्यासून त्यातील महत्त्वाचे मुद्दे, सूचना आणि निर्णय पीएमला समजेल अशा स्वरूपात तयार करण्यात येतात.
3) देश-विदेश दौऱ्यांचे नियोजन
विदेश मंत्रालय, संरक्षण मंत्रालय, सुरक्षा यंत्रणा आणि प्रोटोकॉल विभाग यांच्यासोबत समन्वय करत दौऱ्यांची आखणी केली जाते.
4) गुप्त आणि संवेदनशील प्रकरणांची जबाबदारी
राष्ट्रीय सुरक्षेशी निगडित कागदपत्रे, मोठ्या धोरणांचे मसुदे, गुप्त तपास रिपोर्ट्स—यांचा अत्यंत संवेदनशील पद्धतीने व्यवहार पर्सनल सेक्रेटरी करतात.
5) संकट आणि आपत्तीतील मुख्य समन्वयक
पूर, भूकंप, दहशतवादी कृत्य, युद्धजन्य परिस्थिती, किंवा कोणतेही राष्ट्रीय संकट निर्माण झाल्यास पीएमपर्यंत माहिती पोहोचवण्याचा आणि सर्व यंत्रणांचा समन्वयक म्हणून काम करण्याची जबाबदारी त्यांच्यावर असते.
या पदासोबत येणाऱ्या सुविधा
पंतप्रधानांच्या पर्सनल सेक्रेटरीला त्यांच्या दर्जानुसार आणि संवेदनशील भूमिकेनुसार अत्यंत महत्त्वाच्या सुविधा मिळतात.
1) पगार
IAS/IFS/IRS अधिकाऱ्यांच्या वरिष्ठ स्केलप्रमाणे या पदासाठीचा पगार साधारणतः:
₹1.5 लाख ते ₹2.5 लाख प्रतिमाह
तथापि, दौरे, भत्ते आणि विशेष अलाउंसेस धरले तर प्रत्यक्ष लाभ यापेक्षा अधिक असतो.
2) सरकारी निवास
दिल्लीतील उच्चस्तरीय सरकारी घर, सुरक्षित क्षेत्रात सुविधा-संपन्न निवास.
3) सुरक्षा
वैयक्तिक सुरक्षा (Y+ अथवा Z श्रेणी), सुरक्षा वाहन आणि अधिकृत सुरक्षा कर्मचारी.
4) वाहन सुविधा
अधिकृत कार, ड्रायव्हर, कम्युनिकेशन सेटअप, GPS ट्रॅकिंगसह वाहन सुरक्षा.
5) अधिकृत परदेश प्रवास
पीएमसोबत किंवा स्वतंत्रपणे, सरकारी कामासाठी होणाऱ्या प्रवासाचा पूर्ण खर्च केंद्र सरकार वहन करते.
6) वैद्यकीय सुविधा
स्वतः आणि कुटुंबासाठी विशेष आरोग्य विमा आणि सरकारी रुग्णालयांमध्ये प्राधान्य उपचार.
7) प्रोटोकॉल फायदे
सरकारी बैठका, कार्यक्रम, परदेशी प्रतिनिधींच्या भेटीमध्ये सर्वात उच्च स्तराचे प्रोटोकॉल.
हा पद इतका प्रतिष्ठित का?
पंतप्रधानांच्या निर्णयांवर देशाचे भविष्य ठरते. त्या निर्णयांपर्यंत कोणती माहिती पोहोचते, कोणत्या फाईल्स प्राथमिक मानल्या जातात, कोणत्या मंत्रालयांचे काम तातडीचे आहे, कोणते धोरण कधी सादर करायचे—हे सर्व पर्सनल सेक्रेटरीच्या समन्वयातून ठरते.
म्हणून हा अधिकारी प्रत्यक्षात देशाची प्रशासकीय दिशा ठरवणाऱ्या यंत्रणेचा महत्त्वाचा आधारस्तंभ मानला जातो.
पंतप्रधानांचे पर्सनल सेक्रेटरी हा अधिकारी पंतप्रधानांचा सर्वात विश्वासू प्रशासकीय हात म्हणून ओळखला जातो. या पदावर नेमणूक होणे म्हणजे देशातील सर्वोच्च प्रशासकीय क्षमतेची आणि विश्वासार्हतेची पावती मिळणे होय.
ही भूमिका प्रतिष्ठित असली तरी अत्यंत कठोर, तणावपूर्ण आणि जबाबदारीची असते. देशाच्या सर्वोच्च निर्णयप्रक्रियेच्या मध्यभागी राहून काम करण्याचे सौभाग्य या अधिकाऱ्यांना लाभते. म्हणूनच पर्सनल सेक्रेटरी हे पद केवळ नोकरी नसून राष्ट्रीय जबाबदारीचे सर्वोच्च प्रतिक मानले जाते.
