नक्षलवादाचा इतिहास जाणून घ्या — नक्षलबारीपासून गडचिरोलीपर्यंतचा प्रवास, चारू मजुमदार आणि कानू सन्याल यांच्या चळवळीपासून आजपर्यंतच्या सरकारी उपाययोजना, विकासाची वाट आणि 2026 पर्यंत नक्षलवाद संपेल का याचा सविस्तर आढावा.
भारताच्या अंतर्गत सुरक्षेसमोर उभे राहिलेले सर्वात मोठे आव्हान म्हणजे नक्षलवाद (Naxalism). “जल, जंगल, जमीन” या आदिवासींच्या हक्कांसाठी सुरू झालेली ही चळवळ नंतर हिंसक स्वरूपात विकसित झाली. एकेकाळी नक्षलवाद देशातील सुमारे 126 जिल्ह्यांमध्ये प्रभावी होता; मात्र आज हा आकडा एकेरी अंकात आला आहे. त्यामुळे “नक्षलवाद आता संपणार का?” हा प्रश्न पुन्हा चर्चेत आला आहे.
नक्षलवादाची सुरुवात : नक्षलबारी चळवळ
नक्षलवादाची सुरुवात 1967 मध्ये पश्चिम बंगालमधील नक्षलबारी गावात झाली. त्या काळात जमिनीचे मोठे भूखंड जमीनदारांच्या मालकीचे होते. शेतकऱ्यांचे शोषण, अन्याय, आणि सरकारी धोरणांचा अपयश यामुळे असंतोष निर्माण झाला.या परिस्थितीवर उपाय म्हणून चारू मजुमदार, कानू सन्याल आणि जंगल संताळ या डाव्या विचारसरणीच्या नेत्यांनी “हिंसक भूमिसुधारणा आणि लोकवादी क्रांती” ही विचारधारा मांडली.Historic Eight Documents या मजुमदारांच्या लिखाणावर आधारित सशस्त्र बंड उभं राहिलं. मे 1967 मध्ये नक्षलबारीत शेतकऱ्यांनी जमीनदारांवर हल्ले केले, आणि पोलिसांनी प्रत्युत्तरादाखल गोळीबार केला. यात शेतकरी आणि आदिवासींचे जीव गेले. याच घटनेने “नक्षलवाद” हा शब्द जन्माला आला.
Related News
नक्सलवादाचे आत्मसमर्पण: छत्तीसगढ आणि महाराष्ट्रमध्ये नक्सलवाद विरुद्ध लढाईत मोठे यश 258 आत्मसमर्पण
भूपती आणि 61 नक्षलवाद्यांचे आत्मसमर्पण ; माओवाद संपवण्याचा गडचिरोलीत नवा टप्पा सुरू
नक्षलवादाचा प्रसार : लाल पट्टा (Red Corridor)
नक्षलवाद पश्चिम बंगालपासून सुरू होऊन पुढे आंध्र प्रदेश, तेलंगणा, झारखंड, ओडिशा, बिहार, मध्य प्रदेश आणि महाराष्ट्र या राज्यांपर्यंत पसरला.1970-80 च्या दशकात People’s War Group (PWG) आणि नंतर CPI (Maoist) या संघटनांच्या स्थापनेने नक्षलवाद अधिक संघटित झाला.“रेड कॉरिडॉर” म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या पट्ट्यात घनदाट जंगलं, आदिवासी लोकसंख्या आणि प्रशासनाची मर्यादित पोहोच होती. या भागात नक्षलवाद्यांना लोकांचा काही प्रमाणात पाठिंबा मिळाला कारण त्यांना वाटत होतं की नक्षलवादी त्यांचे हक्क परत मिळवून देतील.
नक्षलवादाची वैचारिक भूमिका
नक्षलवादी माओ त्से तुंगच्या विचारसरणीवर (Maoism) आधारित क्रांतीची भूमिका मांडतात. त्यांचे मुख्य घोषवाक्य आहे — “सत्तेचा जन्म बंदुकीच्या नळीतून होतो.”त्यांच्या दृष्टीने सरकार, पोलिस, आणि न्यायव्यवस्था या सर्व बुर्ज्वा वर्गाच्या नियंत्रणाखाली आहेत. म्हणूनच त्यांनी “जनतेचे राज्य” निर्माण करण्यासाठी सशस्त्र संघर्षाचा मार्ग स्वीकारला.मात्र, काळाच्या ओघात या हिंसक विचारसरणीने निरपराध नागरिक, पोलिस आणि सैनिकांचे जीव घेतले. त्यामुळे समाजातील सहानुभूती कमी झाली आणि राज्याने कडक कारवाई सुरू केली.
नक्षलवादाचा महाराष्ट्रातील प्रवास
महाराष्ट्रात गडचिरोली, चंद्रपूर आणि भंडारा हे नक्षलप्रभावित जिल्हे होते. गडचिरोलीतील डोंगराळ आणि दुर्गम भूभागामुळे हा भाग नक्षलवाद्यांसाठी सुरक्षित ठिकाण ठरला.1980 नंतर नक्षलवाद्यांनी गडचिरोलीत तळ ठोकला. सरकारी प्रकल्प, रस्ते, आणि पोलिस ठाण्यांवर हल्ले झाले. अनेक अधिकारी व जवान शहीद झाले.मात्र, गेल्या काही वर्षांत परिस्थिती बदलली. केंद्र आणि राज्य सरकारच्या संयुक्त प्रयत्नांमुळे नक्षलवाद्यांची शक्ती कोसळली. अलीकडे टॉप कमांडर भूपती आणि त्याचे 60 सहकारी शरण आले, जे मोठे यश मानले जाते.
सरकारचे प्रयत्न : नक्षलवादाविरोधातील लढा
सरकारने नक्षलवादाविरोधात द्विस्तरीय रणनीती आखली — सुरक्षा आणि विकास.
सुरक्षात्मक मोहीम:
Operation Green Hunt (2009): CRPF, COBRA, Greyhounds आणि राज्य पोलिसांच्या समन्वयाने मोठ्या प्रमाणात जंगलांतील नक्षली ठाणी उद्ध्वस्त केली.
Left Wing Extremism Division: नक्षल प्रभावित भागात समन्वय साधण्यासाठी स्वतंत्र विभाग स्थापन.
विकासात्मक उपक्रम:
Forest Rights Act आणि PESA कायदा लागू करून आदिवासींना जमिनीचे हक्क दिले.
शाळा, रस्ते, आरोग्य केंद्रे आणि रोजगार योजनांद्वारे गावांना मुख्य प्रवाहात आणले.
नक्षलवाद्यांसाठी शरणागती आणि पुनर्वसन योजना राबवल्या.
या दोन्ही स्तरांवर काम झाल्यामुळे नक्षलवादाचा प्रभाव झपाट्याने कमी झाला आहे.
नक्षलवादाचा प्रभाव किती उरलाय?
2010 मध्ये देशातील सुमारे 126 जिल्हे नक्षलप्रभावित होते. आज केंद्रीय गृहमंत्रालयाच्या आकडेवारीनुसार फक्त 11 जिल्ह्यांमध्येच नक्षलवादाचा प्रभाव शिल्लक आहे.
छत्तीसगढच्या सुकमा, बिजापूर, नारायणपूर, ओडिशातील मलकानगिरी, आणि महाराष्ट्रातील गडचिरोली हे काही शिल्लक केंद्र आहेत.
केंद्रीय गृहमंत्री अमित शाह यांनी जाहीर केले आहे की 31 मार्च 2026 पर्यंत भारतातून नक्षलवादाचे समूळ उच्चाटन होईल. हे लक्ष्य पूर्ण झाल्यास भारतातील अंतर्गत सुरक्षेला नवे पर्व लाभेल.
सामाजिक आणि मानसिक पातळीवरील आव्हाने
नक्षलवाद फक्त सशस्त्र चळवळ नाही; तो सामाजिक असंतोषाचाही परिणाम आहे.
शिक्षण, आरोग्य, जमीनहक्क आणि रोजगार या मूलभूत गरजांकडे लक्ष न दिल्यास नक्षलवादाचा विचार पुन्हा डोके वर काढू शकतो. म्हणूनच फक्त बंदुकीच्या जोरावर नव्हे तर विकासाच्या वाटेवर लोकांना नेणे हेच खरे समाधान आहे.
निष्कर्ष : विकासाच्या दिशेने नवे पाऊल
नक्षलवादाचा इतिहास हा भारताच्या विकास आणि सामाजिक तफावतीचा आरसा आहे. आज बंदुकीचा आवाज थांबत आहे, पण या शांततेचा अर्थ “विकास” असेल तरच हे यश टिकणार आहे.सरकार आणि समाजाने आदिवासी भागातील मुलभूत सुविधांकडे लक्ष दिले, रोजगार आणि शिक्षणाची संधी दिली, तर नक्षलवादाचा शेवट फक्त नकाशावरच नव्हे तर मनातूनही होईल.
read also : https://ajinkyabharat.com/resignation-of-16-ministers-in-gujarat-today-at-11-am-cabinet-expansion/
