क्राऊन प्रिन्स मोहम्मद बिन सलमान आणि कफाला प्रथेचा अंत : गुलामीतून स्वातंत्र्याच्या दिशेने ऐतिहासिक पाऊल
सौदी अरेबियातील कफाला प्रथा आता संपुष्टात आली आहे. क्राऊन प्रिन्स MBS यांच्या निर्णयामुळे लाखो भारतीय मजूरांना गुलामीतून मुक्तता मिळाली. या लेखात वाचा 7 महत्त्वाचे बदल आणि त्यांच्या परिणामांविषयी.
सौदी अरब – जगातील सर्वात श्रीमंत तेलसंपन्न देशांपैकी एक. परंतु या संपन्नतेच्या आड एक काळोख दडलेला होता. तो म्हणजे – कफाला प्रथा. ही प्रथा दशकेभर परदेशी मजुरांच्या जीवनावर अधिराज्य गाजवत होती. त्यांना कामाच्या ठिकाणी अमानवीय वागणूक, गुलामीसदृश शोषण आणि स्वातंत्र्याचा पूर्ण अभाव सहन करावा लागत होता. या प्रथेने लाखो भारतीय, पाकिस्तानी, बांगलादेशी, नेपाळी आणि आफ्रिकन कामगारांना गुलामगिरीच्या जाळ्यात अडकवले होते.
पण आज परिस्थिती बदलत आहे. सौदी अरेबियाच्या क्राऊन प्रिन्स आणि पंतप्रधान मोहम्मद बिन सलमान यांनी या जुनाट आणि अमानवीय प्रथेवर बंदी आणत एक ऐतिहासिक निर्णय घेतला आहे. हे केवळ सौदी समाजासाठीच नव्हे, तर जागतिक मानवतेसाठी एक महत्त्वपूर्ण क्षण आहे.
कफाला प्रथा : गुलामीचा आधुनिक चेहरा(क्राऊन प्रिन्स )
‘कफाला’ हा अरबी शब्द असून त्याचा अर्थ “स्पॉन्सरशिप” किंवा “पालकत्व” असा होतो. 1950 च्या दशकात आखाती देशांमध्ये तेलसंपत्तीचा शोध लागल्यानंतर परदेशी मजुरांच्या व्यवस्थापनासाठी ही पद्धत लागू करण्यात आली. त्या वेळी या प्रथेचा उद्देश परदेशी कामगारांना नियमनात ठेवणे आणि स्थानिक लोकांच्या नोकऱ्यांचे संरक्षण करणे हा होता. परंतु हळूहळू ही प्रणाली कामगार शोषणाचे साधन बनली.
या प्रणालीखाली प्रत्येक परदेशी कामगाराची कायदेशीर ओळख एका नियोक्ता किंवा कफीलशी जोडली जात असे. कफील म्हणजे तो व्यक्ती किंवा कंपनी जी त्या मजुराला व्हिसा, नोकरी आणि निवास परवाना पुरवते. पण या नात्याच्या नावाखाली मजुरांचा संपूर्ण ताबा नियोक्त्याकडे जात असे.
मजूर स्वतःचा पासपोर्ट बाळगू शकत नसत, नोकरी बदलू शकत नसत, अगदी देश सोडण्यापूर्वीही कफीलची परवानगी घ्यावी लागे. हा पूर्ण नियंत्रणाचा प्रकार हळूहळू एका अदृश्य गुलामीत रूपांतरित झाला. कामगारांना दीर्घ तास काम करायला लावले जाई, वेतन रोखले जाई, आणि तक्रार केली तर धमक्या मिळत. विशेषतः घरगुती कामगार महिलांना शारीरिक व मानसिक छळ सहन करावा लागत असे.
भारतीय मजुरांची दुर्दशा(क्राऊन प्रिन्स )
भारत हा सौदी अरेबियातील कामगारांचा एक मोठा स्रोत राहिला आहे. सुमारे २५ लाख भारतीय सौदी अरेबियात काम करतात, त्यापैकी बहुतेक मजूर बांधकाम, स्वच्छता, हॉटेल, रुग्णालय आणि घरगुती सेवा क्षेत्रात कार्यरत आहेत.
कर्नाटकातील एका नर्सची गोष्ट या प्रणालीचे भयावह स्वरूप उघड करते. तिला २५,००० रुपयांच्या पगाराचे आश्वासन देऊन सौदीला नेण्यात आले, पण तिथे तिचा पासपोर्ट जप्त करून तिला गुलाम बनवण्यात आले. उपासमार, धमक्या आणि जबरदस्तीच्या कामाच्या छायेत तिने दिवस काढले. अखेर ती परत आली, परंतु तिचा अनुभव हजारो महिलांच्या वेदनेचे प्रतिनिधित्व करतो.
या प्रथेने केवळ आर्थिक शोषणच नव्हे, तर मानसिक गुलामी निर्माण केली. “काम करायचं आणि गप्प बसायचं” हा नियम तिथे लागू होता. काहींनी आत्महत्या केली, काहींनी पलायन केलं, तर काहींनी नियती मानून अत्याचार सहन केला.
कफाला सिस्टीमची रचना (क्राऊन प्रिन्स )
कफाला सिस्टीम एका अत्यंत गुंतागुंतीच्या प्रशासकीय आणि सामाजिक ढाच्यावर उभी होती.प्रत्येक परदेशी कामगाराला स्थानिक कफील आवश्यक होता.कफीलच त्या कामगाराचा कायदेशीर संरक्षक असे.कामगाराला नोकरी बदलायची असल्यास कफीलची लेखी मंजुरी आवश्यक होती.पासपोर्ट आणि व्हिसा नियोक्त्याकडे राहात असे.तक्रार करण्यासाठी किंवा देश सोडण्यासाठी सरकारी परवानगी लागे.या सगळ्यामुळे कामगार “कायद्याने मुक्त पण व्यवहारात कैदी” झाले होते.
आंतरराष्ट्रीय टीका आणि दबाव
ह्युमन राईट्स वॉच, आंतरराष्ट्रीय कामगार संघटना (ILO) आणि संयुक्त राष्ट्रांच्या विविध समित्यांनी कफाला प्रणालीला “आधुनिक गुलामगिरी” असे संबोधले. अनेक आंतरराष्ट्रीय अहवालांनी या प्रणालीमुळे झालेल्या छळाची माहिती जगासमोर आणली.कतारमध्ये 2022 च्या फुटबॉल विश्वचषकाच्या तयारीदरम्यान शेकडो मजूर मृत्यूमुखी पडले होते. त्या घटनेनंतर आंतरराष्ट्रीय दबाव प्रचंड वाढला. कतारने काही सुधारणा केल्या, परंतु सौदी अरेबियाने थेट या प्रथेचा संपूर्ण अंत करण्याचा निर्णय घेतला.
MBS आणि Vision 2030 : सुधारणेचा नवा अध्याय
क्राऊन प्रिन्स मोहम्मद बिन सलमान यांनी सौदी अरेबियात ‘व्हीजन 2030’ ही महत्वाकांक्षी योजना सुरू केली आहे. या योजनेचा उद्देश देशाला तेलावर अवलंबून अर्थव्यवस्थेतून मुक्त करून आधुनिक, विविध क्षेत्रांत प्रगत बनवणे हा आहे.
कामगार धोरणातील सुधारणा हा त्याचाच एक भाग आहे. कफाला प्रणाली समाप्त करून सौदी अरेबिया आंतरराष्ट्रीय समुदायात एक जबाबदार राष्ट्र म्हणून उभे राहण्याचा प्रयत्न करत आहे. हा निर्णय आर्थिकच नव्हे, तर सामाजिक आणि नैतिक दृष्ट्याही क्रांतिकारक आहे.
नवीन प्रणाली : स्वातंत्र्य आणि सन्मानाचा मार्ग
नवीन कामगार धोरणानुसार आता कामगारांना कफीलच्या परवानगीशिवाय नोकरी बदलण्याचा अधिकार,स्वतःचा पासपोर्ट ठेवण्याचा हक्क,देश सोडण्याचे स्वातंत्र्य,अन्यायाविरुद्ध सरकारी तक्रार प्रणालीचा वापर करण्याची मुभा मिळाली आहे.ही प्रक्रिया पूर्णपणे ऑनलाइन केली गेली आहे, ज्यामुळे पारदर्शकता वाढली आहे. प्रत्येक कामगाराचा करार डिजिटल स्वरूपात नोंदवला जातो आणि सरकार त्यावर नजर ठेवते.
इतर आखाती देशांतील परिस्थिती
कफाला प्रथा केवळ सौदीतच नव्हे, तर युएई, कुवैत, ओमान, बहरीन, लेबनॉन आणि जॉर्डन सारख्या देशांमध्येही अस्तित्वात आहे. काही देशांनी नियमांमध्ये सुधारणा केली असली तरी संपूर्ण रद्दबातल करण्याचे धाडस केवळ सौदीने दाखवले.कतारने 2022 विश्वचषकाच्या निमित्ताने काही नियम सैल केले, परंतु एक्झिट व्हिसा आणि स्पॉन्सरशिपचा आधार तिथेही कायम आहे.
भारतीय कामगारांसाठी बदलाचे अर्थ
सौदीतील लाखो भारतीय मजुरांसाठी हा निर्णय अत्यंत महत्त्वाचा आहे. आता त्यांना स्वतःच्या अटींवर काम करण्याची आणि सुरक्षित वातावरणात जगण्याची संधी मिळणार आहे.भारतीय परराष्ट्र मंत्रालयाने या सुधारणेचे स्वागत केले असून ‘eMigrate System’च्या माध्यमातून मजुरांच्या नोंदणी आणि तक्रारी अधिक प्रभावीपणे हाताळण्याचे नियोजन केले आहे.
सामाजिक परिणाम
(क्राऊन प्रिन्स) या निर्णयाने सौदी समाजातही बदलाची हवा निर्माण झाली आहे. स्थानिक लोकांनाही परदेशी मजुरांबद्दल अधिक संवेदनशील दृष्टीकोन स्वीकारण्याची प्रेरणा मिळत आहे. कामगारांना “सेवक” नव्हे, तर “सहकारी” म्हणून पाहण्याची मानसिकता वाढावी ही अपेक्षा आहे.याचबरोबर महिलांच्या सुरक्षेबाबत जागरूकता वाढवणे, कामाच्या अटी सुधारणे आणि घरगुती क्षेत्रात कायदे लागू करणे हे पुढचे टप्पे असतील.
आव्हाने आणि अपेक्षा
सुधारणा जाहीर होणे हे एक पाऊल आहे; त्याची अंमलबजावणी ही खरी परीक्षा आहे. काही नियोक्ते अजूनही जुन्या मानसिकतेत अडकलेले आहेत. स्थानिक प्रशासनाने कामगार कायद्यांचे काटेकोर पालन करणे आवश्यक आहे.याशिवाय, मजुरांना त्यांच्या हक्कांची माहिती देणे, कायदेशीर मदत पुरवणे आणि तक्रार प्रणालीवर विश्वास निर्माण करणेही अत्यंत महत्त्वाचे ठरणार आहे.
आधुनिक सौदीचा नवा चेहरा
(क्राऊन प्रिन्स )सौदी अरेबियाने कफाला प्रथा समाप्त करून आधुनिकतेकडे एक मोठे पाऊल टाकले आहे. हे पाऊल केवळ आर्थिक सुधारणेचे नसून मानवी सन्मान आणि न्यायाचे प्रतीक आहे.क्राऊन प्रिन्स मोहम्मद बिन सलमान यांनी दाखवलेले हे नेतृत्व अरब जगतातील इतर देशांसाठीही आदर्श ठरेल.लाखो भारतीय कामगारांसाठी ही बातमी स्वातंत्र्याची, आत्मसन्मानाची आणि आशेची किरण आहे.आज सौदी अरेबियात घडत असलेले हे परिवर्तन सांगते की – समृद्धी तेव्हाच खरी, जेव्हा ती मानवतेसह वाटली जाते.”
शेवटचा विचार
कफाला प्रथा ही केवळ कामगार धोरण नव्हती, ती एक मानसिक गुलामी होती. आणि तिचा अंत म्हणजे मनुष्यत्वाचा विजय आहे.
